دانشگاه تمدّن ساز

مقدمه
پیروزی انقلاب کبیر اسلامی در سال 1357 به رهبری حضرت امام خمینی(ره) و تداوم بیش از چهل‌ساله آن، امیدهای فراوانی را در دل مستضعفان و آزادی‌خواهان جهان پدید آورد. دانشگاه‌ها در پیروزی انقلاب اسلامی، استقرار و استمرار نظام اسلامی، دفاع مقدّس، سازندگی و جهاد علمی و فنّاوری به‌طور ویژه نقش‌آفرینی کرده‌اند.

پیشرفت مؤلّفه علم و فنّاوری با محوریت دانشگاه‌ها، در دستیابی ایران به قدرت و اقتدار ملّی و بین‌المللی تأثیر بسزایی داشته است. این روند روبه‌رشد انقلاب اسلامی، سبب تغییر هندسه قدرت در جهان شده و همچنان هم ادامه دارد؛ این مطلب، نقطه اصلی تقابل نظام سلطه با ایران نوظهور اسلامی است.

با وجود همه پیشرفت‌ها و رشد جهشی در برخی حوزه‌های علوم و فنّاوری‌های راهبردی (نظیر هسته‌ای، نانو، هوافضا، پزشکی، زیست‌فنّاوری و ...) و حتّی اذعان مراجع وابسته نظام سلطه به سرعت بالای رشد علمی ایران، برخی از سیاستگذاران، مسئولان و استادان دانشگاه‌ها و مراکز علم و فنّاوری کشور از روی غفلت یا دلسوزی، با انکار یا کم‌اهمّیت جلوه دادن پیشرفت‌ها، مدّعی ناکارآمدی و بن‌بست در ارکان نظام جمهوری اسلامی هستند.

با این حال و با توجّه به عقب‌ماندگی عمیق تاریخی در عرصه علم و فنّاوری، هنوز دانشگاه‌ها تا سطح انتظاری که حضرت امام(ره)، امام خامنه‌ای(حفظه الله)، شهدا و مردم تعریف نموده‌اند تا تمدّنی بر پایه اسلام در جهان حاکم شود، فاصله بسیار زیادی دارند.

امام خمینی (ره) در یکی از آخرین پیام‌های خود در خصوص اهداف عظیم انقلاب اسلامی این‌گونه می‌فرمایند:

«مسئولان ما باید بدانند که انقلاب ما، محدود به ایران نیست. انقلاب مردم ایران نقطه شروع انقلاب بزرگ جهان اسلام به پرچمداری حضرت حجت (ارواحنا فداه) است. ... مسائل اقتصادی و مادی اگر لحظه‌ای مسئولین را از وظیفه‌ای که بر عهده دارند، منصرف کند، خطری بزرگ و خیانتی سهمگین را به دنبال دارد. باید دولت جمهوری اسلامی تمامی سعی و توان خود را در اداره هر چه بهتر مردم بنماید ولی این، بدان معنا نیست که آنها را از اهداف عظیم انقلاب که ایجاد حکومت جهانی اسلام است، منصرف کند». (1368/01/02)

امام خامنه‌ای(حفظه الله)  نیز همواره بر همان اهداف تأکید نموده‌اند. معظم‌له در دیدار با اساتید و فضلای حوزه‌های علمیه فرمودند:

«خط کلّی نظام اسلامی، رسیدن به تمدّن اسلامی است. ... برای ایجاد یک تمدّن اسلامی - مانند هر تمدّن دیگر - دو عنصر اساسی لازم است: یکی تولید فکر، یکی پرورش انسان. ... نقش‌آفرینان اصلی در این عرصه چه کسانی هستند؟ ... حوزه روحانیت و علمای دین، اگر با آن تربیتِ درست و در آن مدارجِ لازم پرورش پیدا کنند، نقششان نقش یگانه است. ... حال شما ببینید حوزة علمیه چگونه باید باشد و چه کار باید بکند؟ واجبات این حوزه چیست؟». (14/07/1379).

معظم‌له در دیدار با رؤسای دانشگاه‌ها نیز موضوع را این‌گونه تبیین نمودند:

«هدف، ایجاد یک حاکمیت اسلامی است که بتواند جامعه را به جامعه مورد نظر و آرمانی اسلام تبدیل بکند؛ ... جامعه‌ای که در آن، هم علم هست، هم پیشرفت هست، هم عزّت هست، هم عدالت هست، هم قدرت مقابله با امواج جهانی هست، هم ثروت هست؛ یک تصویر این‌جوری؛ ما به این می‌گوییم تمدّن نوین اسلامی، می‌خواهیم کشورمان به اینجا برسد. دانشگاه چه نقشی می‌تواند ایفا کند و چه‌کار باید بکند؟ اولاً نقش‌آفرینی دانشگاه لازم است، ثانیاً سؤال این است که: چه باید کرد؟ ما چه‌کار کنیم که بتوانیم به اینجا برسیم؟ ... شما به‌عنوان مدیران دانشگاه‌ها و مسئولان دستگاه آموزش‌عالی کشور روی این فکر کنید؛ مسئولیت دانشگاه را بر این اساس قرار بدهید، برنامه‌ها را بر این اساس بریزید که دانشگاه با این سوابقی که گفته شد، با این ریشه عمیق تاریخی که گفته شد، با این آزمون بزرگی که از خودش در انقلاب نشان داد، این دانشگاه چه نقشی می‌تواند ایفا کند برای ایجاد تمدّن نوین اسلامی و آن‌چنان جامعه‌ای و آن‌چنان ایرانی؟ روی این باید فکر کنید؛ یعنی همه کارها را بر این اساس باید قرار بدهید» (20/08/1394).

آیا دانشگاه‌های کشور می‌توانند در تحقق این آرمان بلند انقلاب اسلامی نقش‌آفرینی نمایند. آیا اصولاً دانشگاه‌ها در این مسیر حرکت می‌کنند؟ به عقیدة صاحب‌نظران این حوزه، نظام دانشگاهی کشور ما متأثر از مکاتب و الگوهای اصلی دانشگاهی در جهان، ترکیب و ملغمه‌ای ناموزون و بعضاً متعارض از آنها است. این الگوهای اصلی شامل الگوی آکسبریجی انگلستان، ناپلئونی فرانسه، هومبولتی آلمان و لیبرالی امریکا با ویژگی‌های مندرج در شکل (1) است.

تمدن غرب دانشگاه‌ها را به عنوان ابزار اصلی شکل‌دهی و تحکیم نظام سلطه برای ساماندهی جهان توسعه داده است. براساس سیاست‌‌گذاری کلان، راهبردهای توسعه علم و فناوری با یک تقسیم کار بین‌المللی مطابق شکل (2)، انجام می‌شود. در رأس این هرم، رئیس‌جمهور امریکا به‌عنوان نماینده شبکه جهانی صهیونیزم بین‌الملل ریاست سطح راهبردی را برعهده دارد. در سطح سیاست‌گذاری اجرایی، اولویت‌های علم و فناوری در سه سطح امنیتی، نظامی و غیرنظامی تعیین و در سطح بعدی با کمک دانشگاه‌های حاکمیتی، نظام مسائل احصا و برنامه‌ریزی عملیاتی تدوین می‌شود. در سطح بعدی، این برنامه‌ها توسط دانشگاه‌ها و مراکز علمی سراسر دنیا در شبکه حل مسائل نظام سلطه اجرا می‌شوند؛ بدین ترتیب که نظام‌های رتبه‌بندی دانشگاه‌های جهان، نظام ترفیع و ارتقای اساتید، نمایه‌های استنادی و مجلات علمی، ثبت پتنت‌ها و ...، دانشگاه‌های خوب و عادی کشورها را در رقابت برای کسب رتبه‌های برتر جهانی به‌کار می‌گیرند تا بدین ترتیب شبکه پاسخ‌دهی بین‌المللی با استفاده از منابع دولتی و خصوصی کشورها شکل گیرد. این موضوع نشانگر تداوم استعمار فرانو در جهان به‌اصطلاح مدرن است.
 

در نظام سلطه، دو الگو برای آموزش و پرورش، یکی برای انسان‌ غربی «سلطه‌گر» به‌عنوان کارگزار این نظام و دیگری برای انسان غیرغربی «سلطه‌پذیر» در جایگاه کارگزار سایر کشورها؛ ایجاد شده است. بر این اساس، تفکیک فرهنگ، سیاست و اقتصاد و دسته‌بندی انسان و جوامع انسانی به سلطه‌گر و سلطه‌پذیر، منطق فصل را متبلور نموده و ریشه مشکلات جهان، همین منطق است. در این منطق، ارتباط رأس هرم و مراتب بالاتر با مراتب پایین‌تر، ارتباطی یک‌سویه و از بالا به پایین است. در حالی که دین مبین اسلام، منطق وصل را برای سعادت فردی و اجتماعی جامعه انسانی معرفی نموده است. این منطق کاملاً متفاوت، مکتب جدیدی از دانشگاه را پدید خواهد آورد که در ادامه اجمالاً تشریح می‌شود.

مکتب دانشگاه تراز اسلامی

برای دستیابی به آرمان بلند ایجاد تمدن اسلامی، باید نقطه تصمیم را به‌درستی شناخت و مبتنی بر اندیشه‌های امامین انقلاب اسلامی، نقش دانشگاه را تعیین نموده و مسیر را براساس آن پیمود. همان‌گونه که در بیان و تبیین امام خمینی(ره) آمده است:

«دانشگاه مبدأ همه تحولات است. ... چه دانشگاه علوم قدیمه چه دانشگاه علوم جدیده، از دانشگاه سعادت یک ملت و در مقابل سعادت، شقاوت یک ملت سرچشمه می‌گیرد.» (16/03/1358 - صحیفة امام(ره)، ج 8، ص 61).

امام خامنه‌ای (حفظه الله)  نیز می‌فرمایند:

«امروز دانشگاه باید احساس بکند که کشور در یک نقطه عطفی قرار گرفته است که با دو گونه حرکتِ دانشگاه، دو مسیر متباین و متعارض از این نقطة عطف به‌وجود خواهد آمد؛ ... امروز نقش و رسالت دانشگاه، یک نقش تعیین‌کننده  ... براى آینده کشور است. ... امروز تصمیم دانشگاهیان و همت دانشگاهیان، مثل نقش سوزنبانی است که دو مسیر ریلی را به‌کلی از هم جدا می‌کند. شما الآن سوزنبانید.» (25/02/1386).

شکل (3)، این دو مسیر ریلی متباین و متعارض را نشان می‌دهد.

مسیر حرکت دانشگاه‌های کشور با تبعیت از مکاتب مرسوم دانشگاهی (در بهترین حالت) در ریل پایین اتفاق خواهد افتاد و جامعه را با سرعت بیشتری به سمت سراب توسعه تمدن غربی خواهد برد؛ اما حرکت در ریل بالا مستلزم ریل‌گذاری جدید و تغییر جهت‌گیری‌ها برمبانی منطق منظومگی ربوبیت؛ یا همان منطق وصل است. در این منطق، دانشگاه به‌عنوان کارخانه انسان‌سازی، متکفل تربیت انسان‌ و گروه‌های انسانی حکیم در منظومه امام - امت است.
عینیت‌یافتن تمدن نوین مبتنی بر اسلام ناب محمدی(صلی الله علیه و آله) و سند تحول‌آفرین قرآن کریم ، با امامت امام معصوم(علیه السلام) (در عصر غیبت، رهبری حکیمانه ولایت مطلقه فقیه)، نیازمند سه رکن نظام‌های انقلابی، کارگزاران جهادی و امت بصیر است که در صورت تحقق، پیامد آن انسان‌سازی، سعادت جامعه بشری و رسیدن به قرب الهی خواهد بود. همان‌گونه که قدرت بی‌بدیل مکتب علمی-تربیتی ائمه اطهار به‌ویژه امام باقر، امام صادق و امام رضا(علیهم السلام)، علی‌رغم محدودیت‌های شدید دوران خلفای غاصب و ستمگر عباسی، با شاگردپروری وسیع، زمینه‌ساز شکوفایی تمدّن اسلامی در سراسر جهان اسلام به‌ویژه ایران شد.
نظام‌های انقلابی تمدن‌ساز، نیازمند نظریه‌پردازی و ارائه مدل‌ها و الگوها در منظومه یکپارچه فرهنگ، سیاست، اقتصاد، دفاع و امنیت است. جانشین وقت و فرمانده محترم کنونی کل سپاه بر این نکته، تأکید فرمود:

«ریل انقلاب اسلامی که منتهی به آرمان تمدن نوین اسلامی خواهد شد هنوز تکمیل نشده و نیازمند تولید و ارائه منشورها، الگوها، مکتب‌ها و نظام‌های قدرتمند، مستحکم، غنی و جهان‌شمول در عرصه‌های یکپارچه اعتقادی، فرهنگی و اجتماعی، اقتصادی، سیاسی، هنری، فنی و علمی است» (25/09/1397).

ایفای نقش‌های پیش‌گفته، مستلزم تعالی معنوی و تحوّل علمی دانشگاه‌ها به عنوان مبدأ همه تحوّلات و نهاد پیشران در تحقّق بیانیة گام دوّم انقلاب اسلامی است. نتیجة این تحوّل، ارائه مکتب دانشگاه تراز اسلامی (دانشگاه حکمت‌بنیان) با شعار «تزکیه، جهاد علمی و دانشگاه تمدّن‌ساز» است؛ «مکتب دانشگاهی تراز اسلامی» مبتنی بر منظومۀ فکری امامین انقلاب اسلامی مبدأ و مرکز ثقل همه تحولات دیگر است؛ چرا که خروجی‌های دانشگاه به‌عنوان انسان‌های تراز اسلامی در آینده نزدیک همان کارگزاران جهادی و دانش و فناوری‌های نوظهور و نافع بوده که مرجعیت و اقتدار علمی را به ارمغان خواهد آورد. بنیاد انقلاب اسلامی با رهبری امام خمینی (ره) و آرمان حاکمیت اسلام بر جهان، نقطه شروع انقلاب جهانی حضرت حجت ارواحنافداه است. رهنمود معظم‌له به حوزویان و دانشگاهیان در بخشی از پیام پذیرش قطعنامۀ 598، «ذوب حوزه و دانشگاه» بود:

«فرهنگ دانشگاه‌ها و مراکز غیر حوزه‌ای به‌صورتی است که با تجربه و لمس واقعیت‌ها بیشتر عادت کرده تا فرهنگ نظری و فلسفی، باید با تلفیق این دو فرهنگ و کم کردن فاصله‌ها، حوزه و دانشگاه در هم ذوب شوند تا میدان برای گسترش و بسط معارف اسلام وسیع‌تر گردد» .

امام خامنه‌ای(حفظه الله)  در وصف این رهنمود حضرت امام (ره) فرمودند:

«امام بزرگوارمان این تعبیر و مفهوم را از قلب حکیم عارف و ملهم از ارشادات الهی صادر کردند».

متولّی تحقّق و بالندگی این منظومه، دانشگاه حکمت‌بنیان به‌عنوان قلب تمدن نوین اسلامی است.